Rozwój przemysłu rolno-spożywczego w sektorze agrobiznesu i jego determinanty
Abstract
Rozprawa habilitacyjna Autor: dr Krzysztof Firlej Tytuł: Rozwój przemysłu rolno – spożywczego w sektorze agrobiznesu i jego determinanty Streszczenie W przedstawionej pracy autor analizuje stan rozwoju przemysłu rolno – spożywczego w sektorze agrobiznesu i jego determinanty. Faza transformacji polskiej gospodarki utwierdziła analityków rynku rolnego w przekonaniu, że poziom funkcjonowania przedsiębiorstw przemysłu rolno – spożywczego jest zależny od stanu rozwoju agrobiznesu. Czynnikami szczególnie istotnymi w jego rozwoju są sprawne i elastyczne funkcjonowanie mechanizmu rynkowego oraz zdolność do szybkiego reagowania na wszelkie zmiany. Współpraca, konkurencja oraz konieczność skonfrontowania i weryfikacji funkcjonowania w grupie przedsiębiorstw na arenie międzynarodowej mogą być stymulatorem dla ich rozwoju, poszerzenia produkcji i zdobywania nowych rynków zbytu. Objęcie polskiego rolnictwa mechanizmami WPR stworzyło potencjalne możliwości poprawy sytuacji dochodowej rolnictwa, a poprawa poziomu życia i dochodów rolników po akcesji Polski do Unii Europejskiej stała się niepodważalnym faktem. Konstrukcja rozprawy została określona na podstawie wyznaczonego celu oraz przedmiotu analizy merytorycznej. Analiza ma charakter teoretyczno – empiryczny, a weryfikacja hipotez badawczych została przeprowadzona z wykorzystaniem narzędzi statystycznych i ekonometrycznych. Praca autora stanowi krytyczny wkład w dział nauki ekonomii poświęcony problematyce funkcjonowania przedsiębiorstw przemysłu rolno – spożywczego w sektorze agrobiznesu. Sektor rolno – spożywczy stanowi jeden z największych działów polskiej gospodarki, jak również największy dział przemysłu i zapewnia bezpieczeństwo żywnościowe, jako wyrażające dążenie międzynarodowej społeczności do usunięcia rażących regionalnych różnic w zaspakajaniu głodu. Celem metodologicznym pracy (teoretycznym) było kompleksowe zaprezentowanie aktualnego stanu funkcjonowania sektora agrobiznesu i przeanalizowanie wpływu kluczowych czynników warunkujących rozwój przedsiębiorstw przemysłu rolno – spożywczego. W przeprowadzonych badaniach spróbowano potwierdzić tezę A. Wosia, że „...sektor agrobiznesu to dobrze zorganizowany kompleks gospodarki żywnościowej, który oznacza powiązanie ze sobą ogniw gospodarki narodowej bezpośrednio lub pośrednio uczestniczących w wytwarzaniu i dystrybucji żywności”. Głównym celem niniejszej rozprawy była analiza i ocena rozwoju przemysłu rolno – spożywczego w sektorze agrobiznesu oraz przedstawienie determinant ograniczających jego funkcjonowanie. Okresem badawczym objęto fazę transformacji polskiej gospodarki wraz z okresem przedakcesyjnym oraz początkową fazę pełnego członkostwa. Realizacji głównego celu służyły cele szczegółowe, a mianowicie: 1. analiza aktualnego stanu i rozwoju agrobiznesu w polskiej gospodarce rynkowej, 2. określenie roli jaką współczesny agrobiznes pełni w rozwoju przedsiębiorstw przemysłu rolno – spożywczego, 3. charakterystyka wybranych czynników warunkujących rozwój przedsiębiorstw przemysłu – rolno – spożywczego, 4. diagnoza ekonomiczna przedsiębiorstw przemysłu rolno – spożywczego, 5. przedstawienie możliwości programowania rozwoju przedsiębiorstw przemysłu rolno – spożywczego w aspekcie wybranych czynników, 6. ocena aspektów strategicznych rozwoju przedsiębiorstw przemysłu rolno – spożywczego przez kadrę kierowniczą, 7. analiza szans realizacji strategii rozwoju przedsiębiorstw przemysłu rolno – spożywczego na tle przeprowadzonych badań. Podstawowym przedmiotem badania był sektor agrobiznesu. Definicję sektora możemy przyjąć za M.E. Porterem, która mówi, że sektor to część przemysłu grupująca przedsiębiorstwa produkujące wyroby i usługi o podobnym przeznaczeniu i sprzedające je na tym samym geograficznie rynku. Aby przedstawić aktualne status qwo tychże przedsiębiorstw dokonano ich diagnozy w ujęciu ekonomicznym i organizacyjnym. Samo diagnozowanie organizacji jest oczywiste i akceptowane w praktyce zarządzania. Polega na przedstawieniu cech charakterystycznych (patologii) występujących w organizacji oraz przedstawieniu ich klasyfikacji w postaci określonego zestawu. J. Zieleniewski przyjął, że „...diagnoza pozwala ustalić priorytet potrzeb, które mają być w danym systemie zaspokojone. Głównym celem diagnozy badanego sektora było ustalenie jego „mocnych i słabych stron” oraz ocena stosowanych w nim metod i sposobów działania. Jest to badanie rozpoznawcze stanu faktycznego i jako działanie celowe zmierza do postawienia hipotez oraz postulatów, co do kierunku, zakresu i sposobu zmiany obiektu ocenianego jako nieprawidłowy. Przedmiot analizy rozprawy dotyczył sprawdzenia hipotezy głównej i hipotez szczegółowych, które zostały zweryfikowane w wyniku przeprowadzonych badań. Jako główną hipotezę badawczą przyjęto, że „czynniki wewnętrzne i zewnętrzne warunkują stan, efektywność ekonomiczną i rozwój przedsiębiorstw przemysłu rolno – spożywczego w sektorze agrobiznesu”. W oparciu o hipotezę główną, jako uzupełniające przyjęto następujące hipotezy szczegółowe: 1. o jakości przedsiębiorstw przemysłu rolno – spożywczego decydują warunki ekonomiczne i polityczne, 2. ilość i jakość kapitału ludzkiego gromadzonego w przedsiębiorstwach rolno – spożywczych decyduje o ich strukturze i poziomie rozwoju, 3. determinantą określającą zdolność konkurencyjną wewnętrzną i międzynarodową przedsiębiorstw przemysłu rolno – spożywczego są rozwiązania instytucjonalne, 4. ingerencja państwa w funkcjonowanie sektora agrobiznesu poprzez instrumenty polityki społecznej i gospodarczej sprzyja generowaniu rozwoju przedsiębiorstw przemysłu rolno – spożywczego, 5. finansowa pomoc unijna zaktywizowała rozwój agrobiznesu i restrukturyzację rolnictwa, integracja Polski z Unią Europejską zainicjowała szansę modernizacji polskich przedsiębiorstw przemysłu rolno – spożywczego poprzez likwidację pozataryfowych barier handlowych, wzrost wzajemnych obrotów, napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych i przepływ technologii. Prezentowane opracowanie składa się z siedmiu rozdziałów. Pierwsze trzy wprowadzające rozdziały, to teoretyczno – metodyczne przedstawienie teorii agrobiznesu i jego roli w rozwoju współczesnej gospodarki. Na wstępie wyodrębniono agrobiznes jako dział nauk ekonomicznych, jego genezę i stan aktualny. W przedstawionej pracy autor analizuje najważniejsze kategorie ekonomiczne - konkurencję, konkurencyjność, pozycję konkurencyjną i międzynarodową zdolność konkurencyjną przedsiębiorstw. Stwierdza, że konkurencyjność sektora rolnego i gospodarstw rolnych determinowana jest uwarunkowaniami zewnętrznymi, a zwłaszcza polityką makroekonomiczną. Dla zobrazowania stanu atrakcyjności sektora i jego działów wykonano analizę aktualnego stanu rolnictwa, rybołówstwa, leśnictwa, przemysłu spożywczego, przemysłu środków produkcji, usług materialnych oraz obrotu towarowego. Nakreślono podstawowe cele przedsiębiorstw w każdym dziale, stan ich zasobów oraz sporządzono ocenę otoczenia rynkowego. Przeprowadzona analiza umożliwiła wyznaczenie miejsca polskich przedsiębiorstw agrobiznesu w Unii Europejskiej i świecie oraz zaprezentowanie roli przemysłu rolno – spożywczego w łańcuchu żywnościowym. Szczególnie istotne znaczenie dla zbadania głównej hipotezy badawczej niniejszej pracy miało określenie czynników zewnętrznych, wewnętrznych i systemowych warunkujących stan, efektywność ekonomiczną oraz rozwój przedsiębiorstw przemysłu rolno – spożywczego w sektorze agrobiznesu. Temu zagadnieniu poświęcono trzeci rozdział, w którym merytorycznie wyeksponowano wpływ uwarunkowań makroekonomicznych i instytucjonalnych. W pracy ukazano znaczącą rolę otoczenia agrobiznesu, którego czynniki warunkują jego funkcjonowanie. Są to czynniki o charakterze ekonomicznym, politycznym, społecznym i technologicznym. Pozytywne znaczenie mogą mieć zinstytucjonalizowane formy działań zbiorowych np. w postaci ruchu spółdzielczego (banki spółdzielcze, spółdzielnie rolnicze) lub grup marketingowych i producenckich, mające przynieść szybsze osiągnięcie prognozowanych pozytywnych przemian polskiej wsi. W rozprawie poruszono problem wpływu globalizacji na agrobiznes w gospodarce krajów europejskich i na świecie. Obecnie spotykamy się z rozwojem światowej gospodarki rolniczo – żywnościowej, szczególnie w trzech wysoko rozwiniętych regionach świata (Ameryka Północna, Europa Zachodnia, Japonia). Doświadczenia wysokorozwiniętych państw mogą służyć jako wzorce przeprowadzenia przemian i celowego rozwoju sektora agrobiznesu. Takie podejście pozwala na uniknięcie popełnienia błędów w kształtowaniu zasad i strategii rozwojowych. W tym rozdziale wyeksponowano też rolę kapitału ludzkiego, jako niezbędnego czynnika zapewniającego rozwój przedsiębiorstw. Ponadto zauważono, że o miejscu i roli przedsiębiorstw w polskiej gospodarce świadczy także notowanie ich akcji na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie, co jest postrzegane jako czynnik wzrostu ich konkurencyjności, zdobywanie wiarygodności i prestiżu. Następne trzy rozdziały to empiryczno – statystyczne przedstawienie efektywności i konkurencyjności firm sektora agrobiznesu oraz przemysłu rolno - spożywczego w Polsce w okresie przedakcesyjnym. Przewagę konkurencyjną przedsiębiorstwa tworzą często zasoby o charakterze niematerialnym: reputacja, marka, lojalność klientów i pracowników, system organizacji, kompetencje i umiejętności, kultura organizacyjna, umiejętność kooperacji i współpracy oraz informacje. Część empiryczna jest uzupełnieniem nurtu teoretycznego i obejmuje badanie przedsiębiorstw spożywczych w ujęciu krajowym pod względem efektywności, ale także dotyczy oceny kluczowych czynników warunkujących ich funkcjonowanie w województwie małopolskim. Badanie efektywności zostało przeprowadzone na podstawie danych rachunkowych wszystkich firm zajmujących się agrobiznesem w Polsce i przedkładających sprawozdania finansowe. Przeprowadzono diagnozę przedsiębiorstw wszystkich działów sektora agrobiznesu i branż przemysłu rolno - spożywczego. W każdym dziale sektora agrobiznesu i w każdej z branż przemysłu rolno - spożywczego wyodrębniono grupę przedsiębiorstw najlepszych, średnich i najsłabszych w latach 1998-2002. Okres przeprowadzonych badań został wybrany jako końcowa faza przekształceń transformacyjnych przystosowujących polską gospodarkę do warunków funkcjonowania w grupie państw członkowskich Unii Europejskiej. Przeprowadzone badania wyznaczyły ogólny poziom funkcjonowania wszystkich członów agrobiznesu warunkujących jego niezawodność i sprawność. Oprócz badań diagnostycznych oceniono i scharakteryzowano stan i poziom funkcjonowania wszystkich działów sektora agrobiznesu i branż przemysłu spożywczego pod względem jakościowym. Badania diagnostyczne zostały wykonane na podstawie analizy bilansów sprawozdań finansowych podmiotów gospodarczych polskiego sektora agrobiznesu i przemysłu rolno - spożywczego, a scenariusz rozwoju zestawiono na podstawie roczników statystycznych GUS i studiów literatury przedmiotu. W rozprawie przedstawiono wyniki badań własnych, które opracowano na podstawie kwestionariusza ankiety dotyczącego wpływu uwarunkowań rynkowych na funkcjonowanie i rozwój przedsiębiorstw w przemyśle rolno – spożywczym. Badania empiryczne związane z realizacją ankiety oraz badania o charakterze bezpośrednim przeprowadzano z osobami pełniącymi najważniejsze funkcje w firmach przemysłu rolno spożywczego na terenie województwa małopolskiego. Dokonano szczegółowej kwantyfikacji i doboru zmiennych oraz prezentacji metod umożliwiających wyznaczenie hierarchii zmiennych (czynników) decydujących o rozwoju przedsiębiorstw przemysłu rolno - spożywczego. Na podstawie przeprowadzonych wywiadów podjęto próbę analizy i oceny najważniejszych problemów dotyczących funkcjonowania firm, w wyniku czego stworzono hierarchizację uwarunkowań kluczowych czynników wewnętrznych i zewnętrznych określających stan, efektywność ekonomiczną i rozwój przedsiębiorstw przemysłu spożywczego. Jako kwestię priorytetową przyjęto konieczność współuczestnictwa samorządów i przedsiębiorców w tworzeniu globalnej strategii rozwoju przemysłu rolno – spożywczego. Stwierdzono, że jedną z najważniejszych determinant określającą zdolność konkurencyjną wewnętrzną i międzynarodową przedsiębiorstw przemysłu rolno – spożywczego są rozwiązania instytucjonalne, a ingerencja państwa w funkcjonowanie agrobiznesu przez instrumenty polityki społecznej i gospodarczej sprzyja generowaniu ich rozwoju. Przeprowadzenie diagnozy funkcjonowania przedsiębiorstw sektora agrobiznesu i przemysłu rolno – spożywczego umożliwiło w rozdziale szóstym i siódmym podjęcie próby wyznaczenia kierunków ich rozwoju w Polsce. Sporządzono możliwe strategie rozwoju dla przedsiębiorstw w aspekcie hipotetycznego scenariusza rozwoju sektora oraz jego otoczenia. Niewątpliwy wpływ na aktualny kształt przyjętych strategii oraz ich przyszłe kreowanie będzie miała strategia zrównoważonego rozwoju i przyjęty 6 września 2005r. przez Radę Ministrów Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007-2013 zmodyfikowany w Strategię Rozwoju Kraju 2007-2015. Szerzej na ten temat traktuje rozdział szósty, który przedstawia programowanie rozwoju przedsiębiorstw przemysłu rolno – spożywczego w sektorze agrobiznesu. W rozdziale siódmym opisano aspekty strategiczne rozwoju przedsiębiorstw przemysłu rolno-spożywczego w sektorze agrobiznesu. Nakreślono możliwości wykorzystania metod scenariuszowych w badaniu rozwoju polskiego agrobiznesu oraz opracowano scenariusz wpływu makrootoczenia na rozwój przedsiębiorstw przemysłu rolno – spożywczego. Podkreślono rolę krajowych instytucji we wdrażaniu strategii, w aspekcie realizacji Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej. Pracę podsumowują wnioski wynikające z przeprowadzonych badań i dokonanej analizy merytorycznej. Wśród proponowanych przekształceń wyeksponowano konieczność wprowadzenia zmian w zasobach, strukturach, systemach, procesach i technologii oraz usprawnienie funkcji kierowniczych. Podniesiono kwestię organizacji pracy według procesów (reenginieering), wykorzystanie szeroko rozumianego benchmarkingu, logistyki, outsourcingu, zarządzania wiedzą, wprowadzania nowoczesnych technik i technologii, zdobywania certyfikatów jakości dotyczących produkcji i wyrobu oraz wprowadzania zarządzania przez jakość.The Development of the Food Industry in the Agribusiness Sector and its Determinants In this work, the author analyses the development of the food industry in the agribusiness sector and its determinants. The transformation phase of the Polish economy has confirmed agriculture market analysts in their belief that the performance of food industry enterprises is dependent upon the level of development of agribusiness. The key factors in its development are an efficient and flexible market mechanism and the capacity to react quickly to all changes. Co-operation, competition, and the need to confront and verify their operations with enterprises on the international arena, may stimulate their development and help them expand production and acquire new sales markets. The fact that Polish agriculture has become subject to CAP mechanisms means that there is potential for improving agricultural incomes. Improvement in farmers’ incomes and standards of living following Poland's accession to the European Union is an indisputable fact. This work has been structured according to its designated goal and the subject of the analysis. The analysis is theoretical and empirical, and the research hypotheses have been verified using statistical and econometric tools. The author’s work constitutes a critical contribution to that branch of economics devoted to the operation of food industry enterprises in the agribusiness sector. The food sector is one of the largest branches of the Polish economy; it is also the largest branch of industry. It ensures food security, thus reflecting the aim of the international community to eliminate extreme regional differences in the satisfaction of hunger. The work comprises seven chapters. The first three, introductory chapters constitute a theoretical and methodological presentation of agribusiness theory and its role in the development of modern economies. First, agribusiness is identified as a branch of economics, and its evolution and current state is described. The author analyses the most important economic categories – competition, competitiveness, competitive position, and the international competitive capacity of enterprises. He states that the competitiveness of the agriculture sector and farms is determined by external factors, in particular, by macroeconomic policy. In order to depict the attractiveness of the sector and its branches, the author analyses the current state of agriculture, fisheries, forestry, the food industry, the machine industry, material services and commodity turnover. The author identifies the key goals and resources of enterprises in each branch, and assesses the market environment. The conducted analysis enables the author to determine the place of Polish agribusiness enterprises in the European Union and in the world, and to present the role of the food industry in the food chain. Of key importance in verifying the main research hypotheses of this work was determining the external, internal, and systemic factors governing the condition, economic effectiveness, and development of food industry enterprises in the agribusiness sector. This issue is addressed in chapter 3, in which the impact of macroeconomic and institutional factors is explained. The author reveals the important role of the agribusiness environment, whose factors have an impact on how agribusiness operates. These factors are economic, political, social and technological. A positive impact can be exerted by institutionalised forms of collective action, such as the co-operative movement (cooperative banks, agricultural cooperatives) or marketing and producers’ groups, whose purpose is to help achieve more rapidly the expected positive transformations in the Polish countryside. In this work, the author addresses the problem of the impact of globalisation on agribusiness in European and world economies. Currently, we are witnessing the development of a global food economy, especially in the three most highly-developed regions of the world (North America, Western Europe, Japan). The experiences of highly-developed countries may serve as a paradigm for conducting transformations and targeted development in the agribusiness sector. Such an approach enables mistakes in the creation of development rules and strategies to be avoided. The author also presents the role of human capital as a key factor in ensuring the development of enterprises. Furthermore, he notes that the place and role of enterprises in the Polish economy is also attested by their listing on the Warsaw Stock Exchange, which is perceived as evidence of their increasing competitiveness, credibility and prestige. The next three chapters constitute an empirical and statistical presentation of the effectiveness and competitiveness of firms in the Polish agribusiness sector and food industry during the pre-accession period. A firm’s competitive advantage is often based on intangible resources: reputation, brand, customer and employee loyalty, the system of organisation, competencies and skills, organisational culture, the capacity for co-operation, and information. The empirical part of the work supplements the theoretical part and includes an analysis of food enterprises across Poland in terms of their effectiveness and an assessment of the key factors governing the performance of enterprises in the Małopolskie region. The analysis of enterprise effectiveness was conducted on the basis of accounting data for firms involved in agribusiness in Poland that submit financial reports. The author looked at enterprises in all branches of the agribusiness sector and all branches of the food industry. He identified the best, average and weakest enterprises for the years 1998-2002 in each branch of the agribusiness sector and each branch of the food industry. The selected period for the research was the final phase of the transformations adjusting the Polish economy to the conditions under which European Union member states operate. The research determined the general level of performance of all segments of agribusiness that have an impact on its reliability and efficiency. Aside from diagnostic research, the author assessed and characterised the current state and performance of all branches of the agribusiness sector and all branches of the food industry in terms of quality. The diagnostic analysis was conducted on the basis of financial reports for all economic entities in the Polish agribusiness sector and food industry, while the development scenario was put together on the basis of statistical yearbooks published by the National Statistical Office (GUS) and a review of the relevant subject literature. In this work, the author presents the results of his own research, prepared on the basis of a questionnaire survey concerning the impact of market conditions on the performance and development of enterprises in the food industry. The empirical research for the questionnaire survey, as well as direct research, was carried out amongst people holding top positions in food industry companies in the Małopolskie region. The author carried out a detailed quantification and selection of variables and presentation of methods. This enabled him to identify a hierarchy of variables (factors) that determine the development of food industry enterprises. On the basis of the conducted interviews, the author attempted to analyse and assess the main problems relating to the performance of enterprises, as a result of which he was able to create a hierarchy of key internal and external factors governing the current state, economic effectiveness, and development of food industry enterprises. The need for local governments and entrepreneurs to co-operate in the creation of a global development strategy for the food industry was treated as a priority issue. The author found that one of the most important determinants of the domestic and international competitive capacity of food industry enterprises is institutional solutions, and that state intervention in agribusiness, through the use of social and economic policy instruments, is conducive to the growth of those enterprises. The author’s analysis of the performance of enterprises in the agribusiness sector and food industry enabled him, in chapters 6 and 7, to attempt to determine their development trajectories in Poland. He devised possible development strategies for enterprises according to a hypothetical development scenario for the sector and its environment. The sustainable growth strategy and the National Development Plan for the Years 2007-2013, adopted by the Council of Ministers on 6 September 2005 and later modified in the National Development Strategy 2007-2015, will undoubtedly have an impact on the current shape of adopted strategies and their future creation. This subject is dealt with in greater detail in chapter 6, which presents the development programming of food industry enterprises in the agribusiness sector. In chapter 7, the author describes strategic aspects of the development of food industry enterprises in the agribusiness sector. He emphasises the possibility of using scenario methods to analyse the development of Polish agribusiness and presents a scenario for the impact of the macroenvironment on the development of food industry enterprises. The author stresses the role of domestic institutions in implementing strategies in accordance with the European Union's Common Agricultural Policy. The work ends with conclusions based on the conducted research and substantive analysis. Among the proposed transformations, the author emphasises the need to introduce changes in resources, structures, systems, processes and technologies, and to streamline management functions. He raises the issues of work organisation based on processes (reenginieering), the use of benchmarking, logistics, outsourcing and knowledge management, the introduction of modern techniques and technologies, the acquisition of quality control certificates for products and production methods, and the implementation of quality management.
Description
Keywords
Citation
K.Firlej, Rozwój przemysłu rolno-spożywczego w sektorze agrobiznesu i jego determinanty, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008