Distance in English and Polish
Abstract
Praca poświęcona jest parametrowi dystansu w procesie komunikacji międzyludzkiej w dwóch różnych kontekstach kulturowych: polskim i angielskim. Jako jednostkę badawczą wybrano bezpośrednią rozmowę między dwoma rozmówcami (ang. face-to-face dyadic conversation). Wyznaczono dwa główne cele analizy: Cel nr 1 – zbadanie pojęcia „dystans komunikacyjny” Zdefiniowanie pojęcia „dystans komunikacyjny” (Część 1) Wyznaczenie i zbadanie czynników wpływających na konceptualizację dystansu (Część 2) Cel nr 2 - analiza kontrastywna dystansu komunikacyjnego w języku angielskim i polskim na różnych poziomach komunikacji językowej (Część 3). Zastosowaną metodologią jest językoznawstwo kognitywne w opracowaniu Ronalda W. Langackera i George’a Lakoffa ze względu na przestrzenny charakter narzędzi badawczych, a także interdyscyplinarne i funkcjonalne podejście do języka, umożliwiające kompleksową analizę różnych aspektów komunikacji bezpośredniej. Pojęcie dystansu jest stosunkowo często stosowane w funkcjonalnych badaniach językoznawczych w odniesieniu do relacji między rozmówcami, ale zauważa się brak opracowań holistycznych poświęconych wyłącznie temu parametrowi. Już wcześniej wskazywano na brak konsekwencji w stosowaniu tego terminu w językoznawstwie. Dystans stosowany jest w różnych znaczeniach (szacunek, intymność, społeczne podobieństwo, pozytywny/negatywny afekt) lub różne terminy stosowane są w tym samym znaczeniu (np. distance, solidarity, closeness, intimacy, familiarity). Ponadto kontrowersje budzi kwestia, czy dystans jest konceptualizowany wyłącznie w płaszczyźnie poziomej, czy także w pionowej. Innym problemem są przymiotniki modyfikujące wyraz „dystans”: niektórzy autorzy piszący w języku angielskim stosują termin „social distance” w rozumieniu „psychological distance”. Powyższe problemy terminologiczne zrodziły konieczność przeprowadzenia gruntownej analizy pojęcia „dystans”, którą rozpoczęto od zbadania definicji słownikowych. Na ich podstawie opracowany został model sieciowy dystansu dla języka angielskiego, w którym prototypowym znaczeniem jest „przestrzeń między dwoma punktami”, która w wyniku rozszerzenia metaforycznego przechodzi w znaczenie „daleka odległość w przestrzeni”, a następnie „daleka odległość w zachowaniu, brak zaangażowania”. Z ostatniego znaczenia w wyniku uszczegółowienia otrzymujemy odległość w sensie społecznym, psychologicznym i mentalnym. W pracy zwrócono uwagę na różnice pomiędzy statusem jednostki leksykalnej „distance” w języku angielskim i „dystans” w języku polskim. Kolejna płaszczyzna analizy obejmuje przedpojęciowy schemat wyobrażeniowy TU (BLISKO) _TAM (DALEKO), który nadaje strukturę domenie „dystans”. Wykazano, że poprzez „dystans” pojmuje się wiele abstrakcyjnych pojęć relacyjnych, które można zgrupować wokół „intymności” (miłość, przyjaźń, lubienie się, znajomość, małżeństwo itd.) i „szacunku” (respekt, wyniosłość, rezerwa, brak szacunku itd.). Nadrzędnymi metaforami pojęciowymi są: RELACJA EMOCJONALNA JEST ODLEGŁOŚCIĄ FIZYCZNĄ MIĘDZY ROZMÓWCAMI (dla intymności) oraz RELACJA SPOŁECZNA JEST ODLEGŁOŚCIĄ FIZYCZNĄ MIĘDZY ROZMÓWCAMI (dla szacunku), co oznacza, że społeczna i psychologiczna relacja między rozmówcami jest pojmowana poprzez odległość fizyczną między nimi. W obu językach występują podobne metafory pojęciowe, ale są one inaczej realizowane na najniższym poziomie uszczegółowienia, tzn. jako jednostkowe metafory konwencjonalne. Metafory oparte na domenie „dystans” są metaforami orientacyjnymi, ponieważ nadają one pojęciom orientację przestrzenną poprzez scalę (tzn. przedpojęciowy schemat wyborażeniowy) „BLISKO-DALEKO”. Dla celów pracy sformułowano termin „dystans komunikacyjny” będący całościowym odczuciem dystansu doświadczanym przez podmiot konceptualizujący w trakcie rozmowie. Dystans komunikacyjny jest konstruktem myślowym, który jest funkcją dystansu fizycznego, psychologicznego i społecznego. Dystans fizyczny jest najbardziej konkretnym i wymiernym składnikiem dystansu komunikacyjnego. W pracy przyjęto klasyfikację Halla dla dystansu fizycznego, czyli podział na dystans intymny, osobisty, społeczny i publiczny. Analiza wykazała, że dystans fizyczny de facto odzwierciedla dystans społeczny i psychologiczny istniejący między rozmówcami oraz jest skorelowany z innymi językowymi i pozajęzykowymi sposobami wyrażania dystansu społecznego i psychologicznego. Dystans społeczny i psychologiczny to pojęcia metaforyczne, które pojmowane są poprzez dystans fizyczny. Dystans społeczny oceniany jest zarówno w płaszczyźnie poziomej, jak i pionowej i mierzy on różnice w randze, klasie społecznej lub statusie rozmówców. Podmiot konceptualizujący (będący jednym z rozmówców) ocenia taki dystans na podstawie percepcji pozycji społecznej rozmówcy, traktując własną pozycję społeczną jako punkt odniesienia. Parametr ten jest stosunkowo niezmienny, ale postrzegany dystans społeczny zależy od tego, jak wyraźnie rozmówca wysyła sygnały o swoim statusie. Dystans psychologiczny pojmowany jest jako pozioma odległość mierząca stopień intymności, zażyłości lub znajomości rozmówców. Parametr ten jest mniej stabilny i wymierny niż dystans społeczny, ponieważ podlega ciągłym zmianom stanów wewnętrznych podmiotu konceptualizującego. W pracy podkreślono, że dystans psychologiczny jest często powiązany z dystansem społecznym, ponieważ w większości przypadków istnienie dystansu społecznego automatycznie pociąga za sobą istnienie dystansu psychologicznego. Niemniej jednak konieczne jest rozgraniczenie tych pojęć, ponieważ profilują odmienne aspekty relacji między rozmówcami. W Części 2 zidentyfikowano i zbadano czynniki pozajęzykowe mające wpływ na konceptualizację dystansu komunikacyjnego. Najważniejsze z nich to czynniki biologiczne, psychologiczne, kulturowe i społeczne. Konceptualizacja dystansu jest z jednej strony bardzo subiektywnym doświadczeniem specyficznym dla każdego podmiotu konceptualizującego (ze względu na subiektywność percepcji, różnice osobowościowe, doświadczenia danej jednostki), ale z drugiej strony podlega ona regułom psychologicznym i konwencjom kulturowym, a także jest uzależniona od miejsca rozmowy i sytuacji użycia języka. Część III zawiera kontrastywną analizę dystansu komunikacyjnego w języku polskim i angielskim. Analiza skupiła się na czterech różnych realizacjach dystansu komunikacyjnego w rozmowie: 1. dystans fizyczny i inne niewerbalne środki wyrażania dystansu; 2. umiejscawianie uczestników rozmowy w przestrzeni konwersacyjnej za pomocą form adresatywnych; 3. dystans epistemiczny mówiącego do swojej wiadomości (etykieta językowa) oraz 4. emocjonalne zabarwienie atmosfery konwersacyjnej. Wykazano, że zarówno język polski, jak i angielski mają w swoim repertuarze środków językowych jednostki służące do komunikowania dystansu społecznego i psychologicznego między rozmówcami. Złożoność dystansu komunikacyjnego polega na tym, że jest on tworzony na różnych poziomach komunikacji, począwszy od komunikacji niewerbalnej: proksemiki, kontaktu wzrokowego, dotyku, układu ciała, środków parajęzykowych (to właśnie sygnały niewerbalne są w znacznej mierze odpowiedzialna za to, czy odbieramy danego rozmówcę jako otwartego i bliskiego, czy też jako zamkniętego i zdystansowanego) po komunikację werbalną: odmiany języka, formy adresatywne, derywację ekspresywną, ironię, tzw. „ogródki” (ang. hedges) i tzw. pytania rozłączne (ang. question tags) itd. Wszystkie poziomy ekspresji są ze sobą ściśle zintegrowane i mogą się wzajemnie uzupełniać lub kompensować w zależności od aktualnych potrzeb komunikacyjnych rozmówców. Jednostki takie mają funkcję referencyjną, ponieważ odzwierciedlają dystans psychologiczny i społeczny między rozmówcami oraz funkcję instrumentalną, ponieważ mogą taki dystans modyfikować lub utrzymywać. Język polski i angielski mają wiele podobnych narzędzi do wyrażania dystansu komunikacyjnego, a różnice mają często charakter ilościowy niż jakościowy. Szczególną uwagę poświęcono tezie Anny Wierzbickiej, że w kulturze anglosaskiej dystans jest pozytywną wartością kojarzoną z szacunkiem dla autonomiczności jednostki, a w kulturze polskiej jest wartością negatywną kojarzoną z wyobcowaniem i wrogością. Wykazano, że teza ta jest kontrowersyjna i wymaga uaktualnienia w świetle ostatnich zmian społecznych i językowym w kulturach brytyjskiej i polskiej w kierunku zwiększenia potoczności relacji (ang. informalisation) i demokratyzacji. W obu kulturach dystans jest oceniany negatywnie, gdy oznacza brak intymności pomiędzy psychologicznie bliskimi rozmówcami („swój”) i pozytywnie, gdy oznacza szacunek dla społecznie odległych rozmówców („obcy”). Język polski wyraźnie oddziela rozmówców skategoryzowanych jako „swoi” i jako „obcy” – proces ten jest kluczowy przy wyborze niektórych jednostek leksykalnych. „Obcy” traktowani są z szacunkiem, ostrożnością i w sposób oficjalny, a język polski wysuwa na pierwszy plan społeczną odległość między takimi rozmówcami. Cechą charakterystyczną dla polskiej etykiety językowej jest zawyżanie statusu rozmówcy poprzez formy adresatywne: mówiący zwraca się do słuchacza jako pan(i) (forma językowej nobilitacji) i może dodać odpowiednie tytuły, aby uwypuklić status, rangę czy wykształcenie rozmówcy. Szacunek kodowany jest poprzez pionowe wyniesienie rozmówcy i poziome umieszczenie go w dalekiej odległości od rozmówcy (np. poprzez czasownik w formie 3 os. l. poj.). Ponadto obowiązująca w polskiej etykiecie zasada eksponowania osoby partnera kosztem podporządkowania mu mówiącego dodatkowo obniża status mówiącego. A zatem w języku polskim zachowuje się duży dystans społeczny do rozmówców skategoryzowanych jako „obcy”. W stosunku do rozmówców „swoich” minimalizuje się dystans psychologiczny. Wielkość „swojego” rozmówcy zostaje metaforycznie pomniejszona przez zdrobnienia i zostaje on umieszczony w bliskiej odległości od rozmówcy poprzez ty i czasownik w 2 osobie. Rozmówcy tacy są traktowani językowo w sposób bezpośredni. A zatem, w języku polskim mamy do czynienia ze światem ty, który na pierwszy plan wysuwa bliskość psychologiczną i ze światem pan(i), który na pierwszy plan wysuwa dystans społeczny. Język angielski nie wymaga od swoich użytkowników kategoryzacji rozmówców w oparciu o opozycję swój-obcy. Angielski przywiązuje większą wagę do stopniowalności dystansu pomiędzy rozmówcami i cel ten tylko w niewielkim stopniu osiągany jest przez formy adresatywne. W angielskim jako forma wyrażania szacunku ważniejsze wydaje się zachowanie przez rozmówcę dystansu epistemicznego do komunikatu językowego. Szacunek sygnalizowany jest poprzez obniżenie przez mówiącego swojej pewności i przekonania co do wiadomości, zwłaszcza gdy status rozmówcy jest wyższy niż mówiącego. Cel ten osiągany jest poprzez ogródki, pytania rozłączne, niedopowiedzenia, żądania w formie pytającej. Ponadto kultura brytyjska jest mniej ekspresywna na poziome niewokalnych kanałów niewerbalnych, ale bardziej ekspresywna przy środkach parajęzykowych (np. angielski wymaga od mówiącego komunikowania swojego statusu społecznego poprzez akcent). W wyniku analizy stwierdzono, że płeć rozmówców ma stosunkowo duże znaczenie dla dystansu społecznego i psychologicznego, pomimo iż na ogół różnice między płciami skutkują niewielkimi różnicami w użyciu języka. Postawiono hipotezę, że kobiety utrzymywać będą krótsze dystanse fizyczne, psychologiczne i społeczne niż mężczyźni ze względu na specyficzny dla nich układ wartości i obraz świat. Hipoteza ta została potwierdzona jedynie częściowo. Wcześniejsza literatura przedmiotu potwierdza, że kobiety utrzymują mniejszy dystans fizyczny w przyjacielskiej rozmowie, ale większy, gdy rozmawiają z osobami obcymi. Zachowanie takie znajduje także odzwierciedlenie w języku: charakterystyczne dla kobiet strategie językowe (w polskim i angielskim) dążą do bliskości psychologicznej ze „swoimi” (np. komplementy, tzw. „ułatwiające” pytania rozłączne, minimalne odpowiedzi, zdrobnienia w języku polskim) oraz do zachowania większego dystansu komunikacyjnego z „obcymi” (wyższy stopień uprzejmości uprzejmości, ogródki, częstsze przepraszanie). Mężczyźni stosują nieco odmienne strategie językowe, które pozwalają im na bliższy dystans do rozmówcy wzdłuż osi szacunku (poprzez bardziej bezpośrednie prośby i wyrażanie opinii, rzadsze stosowanie ogródków oraz tzw. „pozorowaną” nieuprzejmość, czyli żartobliwe wulgaryzmy, epitety, dokuczanie, żartobliwe kpiny) i na większy dystans psychologiczny wzdłuż osi intymności (rzadsze stosowanie zdrobnień i innych środków językowych wyrażających czułość, unikanie „czułych” pytań rozłącznych oraz rzadsze stosowanie komplementów i minimalnych odpowiedzi). Powyższe ustalenia sugerują, że różnice pomiędzy płciami mogą prowadzić do odmiennej konceptualizacji dystansu komunikatywnego w rozmowie bezpośredniej. W ramach analizy zwrócono także uwagę na fakt, że dystans (jego ocena i wyrażanie) przeszedł istotne zmiany w kulturze polskiej i brytyjskiej. Pod koniec XIX w. i na początku XX w. dystans fizyczny, społeczny i psychologiczny był znacznie większy. Dzięki zmianom społecznym, demokratyzacji i modzie na potoczność mniejsze dystanse postrzegane są obecnie jako bardziej naturalne, spontaniczne i nieoficjalne. Postawiono hipotezę, że tendencje te będą także widoczne na poziomie języka i uzyskano potwierdzenie tej hipotezy. W języku polskim i angielskim zaobserwowano między innymi, że swobodna odmiana języka poszerza swoje pole zastosowań wypierając z niektórych kontekstów odmianę staranną. Ponadto w języku angielskim zachodzą zmiany na poziomie fonologicznym, polegające na standaryzacji dialektów oraz na zmianie podejścia do RP i Estuary English. Popularność odmiany Estuary English - która w przeciwieństwie do RP maskuje pochodzenie społeczne mówiącego – często oznacza konwergencję w dół z RP, a zatem mniejszy dystans społeczny między rozmówcami. W obu językach zauważa się zmiany w formach adresatywnych, które są głównym językowym narzędziem umieszczania rozmówcy w przestrzeni konwersacyjnej. Zmiany te skutkują zmniejszeniem dystansu komunikacyjnego między rozmówcą a Origo – w angielskim poprzez powszechne stosowanie imion i obniżenie ich intymności, a w języku polskim poprzez rozszerzanie się zasięgu użycia zaimka osobowego ty w miejsce formy honoryfikatywnej pan(i). W obu językach zmiany idą w podobnych kierunkach, tzn. polegają na zmniejszeniu dystansu komunikacyjnego między rozmówcami, chociaż czasami obejmują inne jednostki językowe.