Gottlieb Wernsdorf i jego gdańskie prace edytorskie
Loading...
Pokrzywnicki_Wernsdorf_i_jego_gdańskie_prace_edytorskie.pdf (11.87 MB)
Authors
Date
2021
Journal Title
Journal ISSN
Volume Title
Publisher
Wydawnictwo Bernardinum
Abstract
Gottlieb Wernsdorf, syn Margerithy Nitsch i Gottlieba Wernsdorfa, profesora teologii na uniwersytecie w Wittenberdze, urodzony w tym mieście w roku 1717, większość trwającego niemal pięćdziesiąt siedem lat życia spędził w Gdańsku. Od stycznia 1744 roku w Gdańskim Gimnazjum Akademickim pełnił funkcję profesora, kolejno dwóch specjalności: na początku wykładał język hebrajski i grecki, w ramach przedmiotu linguae orientales, a w 1748 otrzymał mianowanie – jak się okazało – dożywotnie (zmarł w 1774 roku) na katedrę retoryki i poezji łacińskiej, zastępując Gottfrieda Lengnicha. Ten właśnie poprzednik Wernsdorfa jest znaną postacią gdańskiego oświecenia, choćby ze względu na działalność naukową historyczną i prawniczą. Tymczasem Gottlieb Wernsdorf, mimo że doceniany, również ostatnio, nie tylko przez badaczy polskich, ciągle pozostaje w cieniu Lengnicha: w języku polskim nie powstała dotąd żadna dłuższa praca na temat dokonań Wernsdorfa w dziedziniach, w której się przez długi czas specjalizował, tj. w późnoantycznej retoryce greckiej i bizantynistyce. A przecież w dorobku Gottlieba Wernsdrfa najbardziej aktualne pozostają wyniki ambitnych i z rozmachem prowadzonych badań filologicznych z zakresu edytorstwa. To w każdym razie praca jakościowo na pewno nie gorsza niż ta, którą wykonywali badacze i edytorzy literatury antycznej czy wczesnobizantyńskiej w innych krajach osiemnastowiecznej Europy. Spośród trzech projektów wydawniczych z literatury greckojęzycznej na uwagę zasługuje przede wszystkim wykonana z rozmachem, a zarazem pierwsza, która pretendowała do miana pełnej, edycja mów Himeriosa z Prusias, rozpoznawanego także jako Himerios z Aten (315 – 386). Wydaniu mów Himeriosowych, zatytułowanemu pierwotnie Himerii sophistae eclogae et declamationes, poświęcam zresztą najwięcej uwagi. Nawiązuję jednak również do jedynej opublikowanej za życia Gottlieba Wernsdorfa (Leipzig, Breitkopff und Sohn, 1768) edycji utworów poetyckich bizantyńskiego poety Manuela Philesa (ok. 1275 – 1345). Edycja ta rekompensowała w pewnym stopniu trudności na drodze do opublikowania bardziej skomplikowanego i obszerniejszego Himeriosa. Carmina Manuela Philesa, jako projekt wydawniczy, przypominają zresztą od strony technicznej wydanie himeriańskie. Dlatego też nie omawiam w tej książce prac edytorskich nad poezją Philesa. Z kolei trzecie przedsięwzięcie edytorskie – wydanie dialogu Theophrastus de immortalitate animae ac resurrectione corporum oraz XXV listów chrześcijańskiego neoplatonika Eneasza z Gazy (zm. ok. 518 roku n.e.) na prasę drukarską za życia Gottlieba Werndorfa nie trafiło i nie wiadomo dziś, co stało się z tą częścią spuścizny naukowej gdańskiego badacza. Himeriański projekt wydawniczy wymagał od Gottlieba Wernsdorfa szczególnej mobilizacji. Sam proces ustalania tekstu wiązał się z koniecznością nawiązania korespondencji z bibliotekami przechowującymi kodeksy z tekstami Himeriosa, w tym z placówkami na obszarze niemieckojęzycznym, w Italii, Anglii i Hiszpanii. Równolegle przygotowywał Gottlieb Wernsdorf przekład na łacinę wszystkich zachowanych tekstów, a dodatkowo opatrzył je szczegółowym, również łacińskim, komentarzem filologicznym. Tak powstała niezwykle obszerna rękopiśmienna wersja edycji Himeriosa: ten przechowywany do dziś w PAN Bibliotece Gdańskiej zbiór liczy około 1000 kart. Chwili publikacji swojego wydania Wernsdorf nie doczekał: zmarł dwanaście lat po oficjalnym zakończeniu prac nad tekstami sofisty z Prusias (oficjalnie zapisana data ukończenia pracy nad tekstami Himeriosa to maj 1761 roku, choć możliwe są późniejsze uzupełnienia np. w zakresie bibliografii). Pisanie o himeriańskim zespole edycyjnym z PAN Biblioteki Gdańskiej nie należało do zadań łatwych. Ostatecznie rytm tej narracji wyznaczają kolejne etapy pracy edytorskiej Gottlieba Wernsdorfa. Najpierw przedstawiam etap koncepcyjny projektu oraz przymiarki i próby, kiedy Gottlieb Wernsdorf dopiero szacuje objętość poddawanego opracowaniu tekstu. Następnie opisuję prowadzoną równolegle przez tego uczonego pracę samokształceniową– przede wszystkim w zakresie paleografii greckiej. Szczęśliwie dla nas Gottlieb Wernsdorf bardzo dokładnie opisał wszystkie swoje edytorskie pomysły i posunięcia. Umożliwiło to prześledzenie i prezentację procedur wydawniczych, a także pryncypiów translatorskich, którym hołdował Gottlieb Wernsdorf, przekładając Himeriosa z Prusias na język łaciński. Ponieważ projekt himeriański to edycja z komentarzem, omawiam także ten aspekt działań osiemnastowiecznego badacza z Gdańska. Przy tym chodzi mi raczej o deklaracje Wernsdorfa niż o efekty jego pracy, tj. o przedstawienie założeń, a nie formy i zawartości poszczególnych ustępów komentarza. Ostatnie partie tej książki zaplanowałem jako omówienie losów obszernego zespołu rękopiśmiennego po śmierci Gottlieba Wersnsdorfa. Przeprowadzam także porównanie wybranych fragmentów (partie wstępne i komentarz) zespołu rękopiśmiennego z Gdańska i wydrukowanej z licznymi zmianami, w 16 lat po śmierci Gottlieba Wernsdorfa edycji Himeriosa (druk ukazał się w Göttingen w 1790 roku). Pierwotna wersja rękopiśmienna edycji Himeriosa to zespół materiałów pozwalający dokładnie śledzić tajniki warsztatu filologicznego Gottlieba Wernsdorfa. Analiza niewielkiego w sumie, na tle dziesięciotomwej całości, fragmentu wstępnego daje wyobrażenie o wielkiej skali tego projektu. Twórca pierwszej, niemal pełnej, edycji Himeriańskich deklamacji nie bał się jej projektu zresztą na pewnym etapie prac poszerzać. Tak więc przedsięwzięcie, które na początku pomyślane było jako zestaw jedenastu deklamacji, w ostatecznej wersji pomieściło ich trzydzieści cztery (licząc bez streszczeń mów Himeriosa, tzw. eklog, które znajdują się w Bibliotece Focjusza i częściowo trafiły również do edycji przygotowywanej przez Gottlieba Wernsdorfa). Trudny do wyobrażenia jest ogrom pracy wykonywanej stale od połowy lat czterdziestych osiemnastego wieku przez związanego z Gdańskiem uczonego: wszystkie materiały pozyskiwał Gottlieb Wernsdorf drogą korespondencyjną. Powolne tempo prowadzenia korespondencji było równoważone otwartością uczonych z różnych krańców skonfliktowanego świata osiemnastowiecznej Europy. Zaskakująca z naszej perspektywy wydaje się życzliwość, z jaką kardynał Angelo Maria Querini, m.in. prefekt Biblioteki Watykańskiej, podjął współpracę z filologiem luterańskim z Gdańska. Otwartość ta zaowocowała znacznym poszerzeniem podstawy źrodłowej edycji Himeriosa. Gottlieb Wernsdorf uważał zresztą znajomość z watykańskim kardynałem za powód do dumy. Widać to najwyraźniej w rękopisach edycji Himeriańskiej, ale również w korespondencji Wernsdorfa z Johannem Jakobem Reiske, wytrawnym arabistą i hellenistą, w której Gottlieb Wernsdof wspomina dotację pieniężną od Queriniego na przyszłe wydanie Himeriosa. Gdański rękopis edycji Himeriańskiej zawiera – oprócz informacji na temat ogólnoeuropejskich powiązań korespondencyjnych Wernsdorfa – i inne szczegółowe dane. Pokazują one, że dzięki pracy z kodeksem augsburskim i apografami innych przekazów tekstowych warsztatowe kompetencje Gottlieba Wernsdorfa były coraz większe. Zwłaszcza czytanie tekstu rękopisu z Augsburga, ale i wiernych oryginałowi apografów Francesco Marianiego, głównego paleografa Biblioteki Watykańskiej, poszerzało wiedzę Gottlieba Wernsdorfa na temat średniowiecznych stylów greckiego pisma. Z perspektywy, jaką posiadamy na początku XXI wieku, widać wyraźnie, że zabiegi, które trzy stulecia wcześniej podjął Gottlieb Wernsdorf, nie okazały się wystarczające do zgromadzenia pełnego – według najbardziej aktualnych ustaleń – zestawu przekazów tradycji rękopiśmiennej Himeriosa. Uwzględniając wszakże różnego rodzaju udogodnienia – tak metodologiczne, jak techniczne – które zaistniały w ciągu ostatnich dwustu pięćdziesięciu lat, trzeba przyznać, że praca Wernsdorfa i jego korespondentów dała rezultaty. Podstawowe ustalenia z pierwszego pełnego wydania Himeriosa z 1790 w kwestii kodeksów, które przekazywały tekst oracji pełnotekstowych, pozostają obowiązujące. Trzy manuskrypty – Romanus (dziś: Parisinus Suppl. gr. 352) Baroccianus (Ms. 131) oraz Augustanus (dziś: Monacensis gr. 564) – tworzą wciąż trzon zestawu świadków (łac. testes) tradycji rękopiśmiennej dla mów pełnotekstowych Himeriosa. Cechująca działania Wernsdorfa staranność i upór w poszukiwaniu kolejnych przekazów rękopiśmiennych znalazły również odzwierciedlenie w technice ustalania tekstu. Podstawowym założenie Wernsdorfa było: przekazywać tekst zapisany w rękopisach, i to tych najstarszych. Natomiast poprawki edytorskie, mniej czy bardziej pewne, trafiać miały głównie do przypisów pod tekstem. Dla Wernsdorfa dawny przekaz rękopiśmienny był więc na tyle istotny, że zawsze stanowił podstawę rekonstrukcji oryginalnego tekstu Himeriańskiego, (jeśli tylko nie zawierał ten przekaz treści niezrozumiałych). Poprawki, zawsze uwzględniające Himeriański usus scribendi, pełniły ważną, choć odrębną rolę; były rezultatem krytycznej lektury przekazów rękopiśmiennych i prezentowały autorskie spojrzenie gdańskiego wydawcy na tekst Himeriosa.
Description
Keywords
Citation
J. Pokrzywnicki, Gottlieb Wernsdorf i jego gdańskie prace edytorskie, Pelplin 2021